Τι είναι τα Σχήματα
Έχετε αναρωτηθεί γιατί τα παιδιά όταν είναι μικρά επιμένουν να παίζουν με συγκεκριμένα αντικείμενα ή να κάνουν ξανά και ξανά την ίδια κίνηση; Έχετε αναρωτηθεί γιατί τα μωρά πετάνε το παιχνίδι τους ή γιατί ένα μεγαλύτερο παιδί βάζει στη σειρά αυτοκινητάκια ή ένα άλλο στοιβάζει αντικείμενα;
Τα παιδιά από τη στιγμή που γεννιούνται εκδηλώνουν την τάση να επαναλαμβάνουν συγκεκριμένες πράξεις, λέξεις, κινήσεις. Έχουν μια έμφυτη περιέργεια να γνωρίσουν τον κόσμο. Αυτή η περιέργεια εκδηλώνεται μέσα από τα ‘σχήματα’ ή “schemas”, για τα οποία μίλησε πρώτος ο Piaget.
Ο Piaget αναφέρθηκε στα ‘Σχήματα’ τα οποία περιγράφονται ως επαναλαμβανόμενα μοτίβα συμπεριφοράς ή αλλιώς “νοητικοί χάρτες / νοητικές δομές” και παρατηρούνται στα παιδιά προσχολικής ηλικίας. Πρόκειται για “τη λογική και επαναλαμβανόμενη ακολουθία πράξεων”, τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα, και τόνισε πως μέσα από αυτά ο άνθρωπος μαθαίνει τη χρήση των αντικειμένων και κατά συνέπεια τον κόσμο.
Το παιδί δεν είναι απαραίτητο να εξερευνά διαρκώς ένα συγκεκριμένο σχήμα ή να εκδηλώσει ενδιαφέρον για όλα τα σχήματα. Πιθανότατα όμως θα παρουσιαστεί η τάση για κάποιο ή κάποια από αυτά τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Για να γίνει πιο εύκολη η κατανόηση των σχημάτων είναι σημαντικό να δοθεί έμφαση στην παιδοκεντρική προσέγγιση / ενεργητική μάθηση. Μέσω της ελεύθερης αναζήτησης το παιδί καταφέρνει να ενσωματώσει την υπάρχουσα γνώση σε νέες καταστάσεις ανακαλύπτοντας μόνο του πώς δουλεύει ο κόσμος γύρω του.
Παίζω σημαίνει μαθαίνω
Τα παιδιά χρησιμοποιούν τα σχήματα όταν παίζουν για να κατανοήσουν και να εκφράσουν τις ιδέες τους. Όσο πιο περίπλοκα σχήματα κατακτά το παιδί τόσο περισσότερο προχωρά γνωστικά, μπορεί να αντιληφθεί τις καταστάσεις γύρω του και να ανταποκριθεί κατάλληλα.
Μέσα από την επανάληψη τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να απαντήσουν σε κάποιες νοερές ερωτήσεις. Τι είναι αυτό το αντικείμενο και τι μπορεί να μου μάθει; Με εξυπηρετεί και αν ναι, πώς μπορώ να το χρησιμοποιήσω; Συνεπώς, με τα σχήματα που εκδηλώνονται κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού το παιδί ‘μαθαίνει-πώς’ (“learn-how”) και οικοδομεί τη γνώση.
Το περιβάλλον, η αισθητηριακή αναζήτηση και η συναναστροφή του με άλλους βοηθούν στη μεθοδική συλλογή πληροφοριών που χρειάζεται για να κατανοήσει ποικίλες ιδέες. Με την επαναλαμβανόμενη χρήση των σχημάτων από τα παιδιά διευρύνεται η αντίληψη, η ικανότητα διαχείρισης και επίλυσης προβλημάτων, και η μάθηση. Η αναγνώριση αυτών των μοτίβων θεωρείται σημαντική καθώς έτσι γονείς και εκπαιδευτικοί μπορούν να προσφέρουν στα παιδιά δραστηριότητες και υλικά που προωθούν τη μάθηση.
Η ανάπτυξη της σχηματικής σκέψης στο παιδί έως 5 χρονών περνά από 4 στάδια:
Αισθητηριακή αναζήτηση
Συμβολικές αναπαραστάσεις
Αναζήτηση αιτίας-αποτελέσματος
Αφηρημένη σκέψη
Ο Piaget ανέφερε επίσης πως η αναζήτηση πληροφοριών μέσω των σχημάτων συνεχίζεται μέχρι και την ενηλικίωση καθώς όλοι μας χρησιμοποιούμε τις εμπειρίες μας και το περιβάλλον για να «χτίσουμε» (to scaffold) πάνω στις υπάρχουσες νοητικές δομές.
Σχήματα που παρατηρούνται συχνότερα στο παιχνίδι των παιδιών είναι τα εξής:
Trajectory (Τροχιά): Ρίψη αντικειμένων ή ενδιαφέρον για άλματα
Συνήθως επιλέγουν να παίξουν με αεροπλάνα, μπάλες, αυτοκίνητα που συγκρούονται, πετάνε αντικείμενα, φαγητό, πηδάνε από υψώματα, ρίχνουν πύργους που έχουν φτιάξει, παρατηρούν το τρεχούμενο νερό.
*Με αυτό το σχήμα το παιδί εξερευνά την τροχιά της κίνησης των αντικειμένων και τη δυναμική της σχέσης αιτίας-αποτελέσματος.
Επέκταση των παραπάνω στις αναζητήσεις του παιδιού είναι τα sensory bottles, sensory tables με νερό ή άμμο, το παιχνίδι σε εξωτερικό χώρο, η ολίσθηση αντικειμένων από επιφάνειες σε επίκληση ή μέσα από χάρτινους κυλινδρικούς σωλήνες, η τροχαλία, οι χαρταετοί, το messy play.
Rotation (Περιστροφή): Περιστροφική κίνηση αντικειμένων
Το πιο σύνηθες είναι το παιχνίδι με σβούρες ή η περιστροφή γύρω από τον εαυτό.
*Με αυτό το σχήμα το παιδί εξερευνά την κυκλική κίνηση των αντικειμένων.
Επέκταση των παραπάνω στις αναζητήσεις του παιδιού είναι ο πειραματισμός με ρόδες, lazy susan, φέτες κορμού, κλειδαριές, βίδες/κατσαβίδι, με spin art στο στραγγιστήρι σαλάτας, με κορδέλες ρυθμικής γυμναστικής, η εικαστική αναπαράσταση κυκλικών μοτίβων ή με υλικά ανοιχτού τύπου (loose parts).
Enveloping (Κάλυψη) / Enclosing (Περικλείω): Κρύψιμο αντικειμένων κάτω από ή μέσα σε άλλα αντικείμενα ή επιφάνειες, περιτύλιξη / Τοποθέτηση αντικειμένων εντός πλαισίων
Συνήθως επιλέγουν να κρύβονται ή να κρύβουν αντικείμενα, τα τοποθετούν μέσα σε τσάντες, τυλίγουν ή σκεπάζουν αντικείμενα, παίρνουν παιχνίδια στο κρεβάτι, χρησιμοποιούν τα παιχνίδια μέσα σε χώρο που έχουν οριοθετήσει, θάβουν αντικείμενα στην άμμο.
*Με αυτό το σχήμα το παιδί εξερευνά την ιδέα της απουσίας αλλά και των ορίων.
Επέκταση των παραπάνω στις αναζητήσεις του παιδιού είναι το παιχνίδι με χαρτόκουτα, δοχεία με πώμα, διαφόρων σχημάτων φακέλους, υφάσματα, χαρτί περιτυλίγματος. Επίσης, με κύβους ή αντίστοιχα αντικείμενα μπορούν να φτιάξουν περίφραξη.
Transporting (Μεταφορά): Μετακίνηση αντικειμένων από ένα σημείο σε άλλο
Συνήθως επιλέγουν να φέρνουν αντικείμενα σε ενήλικες, μεταφέρουν νερό μεταξύ δοχείων, τοποθετούν αντικείμενα σε καλάθια ή τσάντες και τα μεταφέρουν.
*Με αυτό το σχήμα το παιδί αναπτύσσει αυτοπεποίθηση και ανεξαρτητοποιείται.
Επέκταση των παραπάνω στις αναζητήσεις του παιδιού είναι να βοηθήσει σε δουλειές του σπιτιού, στο σούπερ μάρκετ, στο άπλωμα ρούχων, να χρησιμοποιήσει φιάλη νερού με αντλία, να ασχοληθεί με το συμβολικό παιχνίδι.
Connecting (Σύνδεση): Ένωση/Επικόλληση αντικειμένων
Συνήθως επιλέγουν να ενώνουν ράγες τρένου, να παίζουν με αυτοκόλλητα, lego, κύβους, ανοιγοκλείνουν καπάκια από μαρκαδόρους ή διάφορες συσκευασίες, φτιάχνουν παζλ, χτίζουν.
*Με αυτό το σχήμα το παιδί εξερευνά το πώς τα πράγματα συνδέονται μεταξύ τους.
Επέκταση των παραπάνω στις αναζητήσεις του παιδιού είναι ο πειραματισμός με κόλλα, διαφόρων ειδών ταινίες, velcro, σκοινί, σύρμα, φερμουάρ, το ράψιμο, την κατασκευή κοσμημάτων.
Positioning (Θέση): Τοποθέτηση αντικειμένων σε σειρά ή σε ομάδες
Το πιο σύνηθες είναι η τοποθέτηση αντικειμένων σε σειρά (όπως αυτοκίνητα, ζώα, κ.α.) και η ομαδοποίηση αυτών.
*Με αυτό το σχήμα το παιδί έρχεται σε επαφή με απλές μαθηματικές έννοιες.
Επέκταση των παραπάνω στις αναζητήσεις του παιδιού είναι η χρήση των υλικών ανοιχτού τύπου και φυσικών υλικών (όπως φύλλα, πέτρες) για ομαδοποίηση, κατηγοριοποίηση, συσχέτιση, δημιουργία μοτίβων. Επίσης, τα παιχνίδια στοίβαξης ή αντικείμενα προς στοίβαξη (πέτρες, φέτες κορμού, κ.α.)
Orientation (Προσανατολισμός): Τοποθέτηση αντικειμένων ή του σώματος σε διαφορετικές θέσεις ή σημεία
Το πιο σύνηθες είναι να στέκεται με το κεφάλι κάτω και να βλέπει τα πράγματα ανάποδα ή να περιστρέφει τα αντικείμενα κοιτώντας τα από διαφορετικές πλευρές.
* Με αυτό το σχήμα το παιδί επεξεργάζεται πληροφορίες για τις διαφορετικές οπτικές.
Επέκταση των παραπάνω στις αναζητήσεις του παιδιού είναι το ανέβασμα σε διαφορετικά ύψη, σε σκάλες, δέντρα, ο πειραματισμός με αντικείμενα που έχουν διαφορετικές πλευρές και σχήμα, με καθρέπτες, μεγεθυντικούς φακούς, κιάλια, pendulum (εκκρεμές).
Το σχήμα αυτό συνδέεται με το Positioning σχήμα και συνήθως παρατηρούνται και τα δυο ταυτόχρονα στις αναζητήσεις του παιδιού.
Οιι δυνατότητες είναι αμέτρητες, όπως και τα υλικά είναι απεριόριστα, αρκεί να υπάρχει φαντασία από γονείς και εκπαιδευτικούς και να υποστηρίζουν το σχηματικό παιχνίδι των παιδιών. Η παρατήρηση του παιχνιδιού για την αναζήτηση των ενδιαφερόντων του παιδιού και ο αναλογισμός πάνω σε αυτά θα βοηθήσουν τον καθένα να εναρμονιστεί με τις ανάγκες των τόσο ικανών μας φίλων.
“Schemas of action (are) co-ordinated systems of movement and perceptions, which constitute any elementary behaviour capable of being repeated and applied to new situations, e.g. grasping, moving, shaking an object.” - Jean Piaget
Βιβλιογραφία
Γιαννούλη, Β. (n.d.). Εκπαιδευτική Ψυχολογία. Ενότητα 2: Θεωρίες ανθρώπινης ανάπτυξης. Ανοιχτά μαθήματα Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Retrieved from http://opencourses.uom.gr/assets/site/public/1199/850-Ekpaideutikh-Psychologia-02-Giannouli.pdf
Louis, S., et all. (2013). Understanding Schemas in Young Children Again! Again! 2nd ed. Bloomsbury Publishing, London.
Meade, A. & Cubey, P. (2008). Thinking Children: Learning About Schemas: Learning about Schemas. Berkshire: Open University Press.
Όλγα Ντίνα
Reggio Emilia & Montessori inspired teacher
BA in Early Childhood Studies - Certified Children’s Yoga Teacher - Certified AMI 3-6 Montessori Classroom Assistant
